جلسه یازدهم

تاریخ: 28/9/1392

مکان: مؤسسه مطالعات دین و اقتصاد

بسم الله الرحمن الرحیم

پیش از ورود به بحث، لازم می دانم یادآوری کنم در مباحثی که مطرح می شود، رهیافتی عقلایی انتخاب می کنیم نه عقلانی و بر این اساس، به حقانیت آئین­ها کاری نداریم. بنابراین، فارغ از این که چه دیدگاهی درباره ی ادیان دیگر داریم، بیش تر به این نظر داریم که کسانی که پیرو آئین زرتشت، مسیحیت یا یهود هستند چه خوانشی را به رسمیت می­شناسند.

در این جلسه می­خواهیم نگاهی به الگوی زیستی آئین یهود داشته باشیم. یکی از معضلات مطالعه ی منابع یهود این است که اندیشمندان یهود از قدیم­الایام به خاطر ویزگی الصاق این آئین به مسأله ی نژاد، این منابع را به طور باز در اختیار همه قرار نداده­اند و تفاسیرش را هم در اختیار همگان قرار نداده اند. مسأله ی دیگر این است که ادیان هرچه دارای قدمتی بیش تر باشند، طبیعی است آنچه به دست ما رسیده صرفاً از طریق خود آنها رسیده و اسناد و منابع مستقلی که بخواهیم اعتبار آن متون دینی را با آن بسنجیم، در اختیار نداریم. در مورد سنت آئین یهود و ادامه ی آن در سنت آئین مسیح، اتفاقی که افتاده این است که بین سال­های 1946 تا 1952 و در اثر یک حادثه، منابع قابل استنادتری به دست آمد. ماجرا از این قرار است که چوپانی اردنی کنار بحر «میت» که برخی از گوسفندانش را گم کرده بود، سنگی در غاری می اندازد تا اگر گوسفندی آنجا هست بیرون بیاید. صدای برخورد سنگ با چیزی را می­شنود، وارد غار می­شود و ظروف و طومارهایی را پیدا می­کند که بعدا متخصصین باستان شناس سراغ آن می­آیند و معلوم می­شود مربوط به پیش از میلاد مسیح است. می دانید که تدوین آنچه به عنوان کتاب مقدس در اختیار داریم، مربوط به قرن ها پس از نزول آن است. طومارها به بیت­المقدس برده شد و اسرائیل در جنگ­ شش روزه آن طومارها را با خود ­برد. بحث­های زیادی شد که آیا محتوای آن در اختیار عموم قرار داده شود یا نه. به هر حال، بخش زیادی از متن آن طومارها را موزه ی نیویورک منتشر کرده و دو جلد آن هنوز منتشر نشده است. اما همین بخش های منتشر شده، حقایقی را آشکار کرده که امروزه خیلی مورد بحث است. بنابراین آنچه از آئین یهود و مسیح به ما رسیده عمدتا از طریق علمای آنها بوده در حالی که با پیدا شدن این طومارها، امروزه بحث بر سر این است که چه مقدار از آن متون مستند است؟ بررسی­ها نشان می­دهد اختلاف­ها زیاد نیست، هر چند به هر حال وجود دارد. مثلاً در مورد آن منجی که عالم را نجات خواهد داد، ویژگی­های ذکر شده که با آنچه علمای مسیحی بعدها گفتند اختلاف هایی دارد.

وضعیت یهودیان در دنیای امروز

توضیح مختصری در مورد وضعیت یهودی­ها بدهم. جمعیت کنونی آنها را کلاً 14 میلیون نفر ثبت کرده­اند که معادل 22% جمعیت جهان است، 5/5 میلیون نفر ساکن اسرائیل هستند، 6 میلیون نفر ساکن ایالت متحده. تعدادی هم در اروپا و آفریقا و آسیا ساکن هستند. جمعیت یهودیان ایرانی که سابقه سکونت آنها در ایران به بیش از 2700 سال می­رسد، حدود 25 هزار نفر است. تعداد زیادی از آنها بعد از تشکیل اسرائیل از ایران مهاجرت کردند. بخش زیادی هم بعد از انقلاب اسلامی مهاجرت کردند.

ملت یهود خود به چند دسته تقسیم می‌شود که از نظر ظاهری، رنگ، فرهنگ، موقعیت مکانی،آداب و رسوم متفاوت هستند:

1. اشکنازی: یهودیانی که ریشه از اروپا و روسیه دارند.
2. میزراهی: یهودیانی که ریشه از خاورمیانه دارند.
3. سفارادی: یهودیان ساکن منطقه دریای مدیترانه در اروپا و مراکش هستند.
4. بتا اسراییل: یهودیان اتیوپی که سیاه پوستند.
5. بنه روما: یهودیانی که از ایتالیا سرچشمه می‌گیرند.

یهودیت به معنی روش و فلسفه ی زندگی قوم یهود است. اعتقاد داریم که دین یهود از طرف خدا و توسط موسی (ع) آمده است. برای آئین یهود تاریخ بیش از 33 قرن را تدوین کرده­اند. واژه ی «یهود»، واژه­ای عبری است به معنی «ستوده». پیش از تصرف اسرائیل توسط بابلی­ها، سرزمینی که بنی­اسرائیل ساکن بودند به دو قسمت تقسیم شده بود که بخشی از آن به عنوان «یهودیه» شناخته می­شد و بخشی به عنوان «اسرائیل». آنچه ما در زبان فارسی به عنوان جهود، کلیمی و یهود به کار می­بریم، همگی به یهود اشاره دارد.

منابع و متون دینی یهود

مهم­ترین منابع و متون دین یهود عبارت است از:

-«ده فرمان» و تورات که از سوی موسی (ع) آمده است. این فرمان ها عبارت است از این که به خدا اعتقاد داشته باشید، جز او چیزی یا کسی را نپرستید، تصویر یا مجسمه­ای را به عنوان خدا نسازید، نام خدا را بیهوده نبرید، تعطیلی شنبه را نگه دارید و روز هفتم استراحت کنید (گفته شده که بر اساس مراحلی که در صفر آفرینش هم آمده، خلقت هر چیزی در یک روز اتفاق افتاده و روز هفتم روزی است که خداوند دست از خلقت می­کشد و روز استراحت است و هر نوع تجارت و کار تولیدی در آن روز حرام است. وقتی به فرقه­های مختلف تقسیم شده بودند، عده­ای کنار دریا زندگی می­کردند و به اصطلاح دلشان برای این که روز شنبه هم ماهیگیری کنند لک زده بود ولی فرمان آمده بود که خلاف است. آمدند حوضچه­هایی تعبیه کردند که ماهی­ها شنبه­ها در آن گرفتار شوند و یکشنبه صید کنند که به عنوان تخلف با آن برخورد شد.)، به والدین خود احترام بگذارید، قتل نکنید، زنا نکنید، دزدی نکنید، شهادت دروغ ندهید و به مال دیگری حسد نورزید.

– تلمود که از دو بخش تشکیل شده:

الف) میشنِه یا تورات شفاهی که توضیح المسائل احکام شرعی پنج سفر تورات (پیدایش، خروج، لاوان، اعداد، تثنیه) است.

ب) کُمارا که تفسیر میشنه است.

– هَلاخا که مجموعه قوانین شریعت تَنخ (تورات)، تلمود و فتاوای خاخام هاست.

– قَبالا (قباله) که مجموعه ی عرفان یهود است و شامل مجموعه ی کتب عبری زوهار (به معنای «کتاب روشنایی») و هیچالوت (به معنای «کاخ‌ها») می‌شود که به قرن اول میلادی بازمیگردند.

– «هفت فرمان» که مربوط به حضرت نوح است. «ده فرمان» خاص قوم یهود است ولی «هفت فرمان» را هر غیر یهودی که به آن عمل کند امکان رستگاری دارد: بت نپرستید، خون کسی را به ناحق نریزید، خودکشی نکنید، فرزندان خود را نکشید، قربانی نکنید، زنا نکنید، سوگند نخورید، تهمت نزنید، گوشت حیوان زنده را نخورید، عدل و داوری را برپا سازید و تشکیل دادگاه­های برای نظارت بر این شش فرمانی که عرض شد.

اصول اعتقادات یهود

اما اصول اعتقادات یهود که جمع­آوری آن مربوط می­شود به یک عالم یهودی که در قرن 13 میلادی زندگی می­کرد به نام موسی بن میمون:

خدا همه چیز را خلق نمود و هم­چنان همه چیز را اداره می­کند. تنها یک خدا وجود دارد که شبیه ندارد و بدل ندارد. خدا همیشه بوده و خواهد بود. انسان­ها باید تنها برای خدا عبادت کنند، کلام تمام انبیاء بنی اسرائیل درست است، پیش­گویی­های موسی درست است و او بالاترین پیامبری است که بوده و خواهد بود. خدا تورات را به موسی داده، تورات تغییر نخواهد کرد و تورات دیگری هم نخواهد آمد، خدا افکار و اعمال همه را می­داند، خدا کسانی را که از دستوراتش پیروی می­کند پاداش و مخالفین را عذاب خواهد داد، مسیح خواهد آمد (منجی) و خد مردگان را به زندگی برخواهد گرداند، یعنی مساله رستاخیز.

البته در برخی از این موارد اختلاف نظر بوده و هست. مثلاً در تاریخ یهود که نگاه می­کنیم در ادبیات قرن­های اولیه آئین یهود هیچ نشانه­ای درباره معاد و رستاخیز پیدا نمی­کنیم. این به معنی نفی نیست، ولی هیچ نشانه ای هم وجود ندارد. از جمله یافته­های «بحرمیت» همین بود که درباره ی مساله ی رستاخیز مطالب ارزنده­ای دارد که غیبت بحث رستاخیز و قیامت را در ادبیات اولیه ی یهود جبران می­کند. یا مثلا در مورد مسیح ویژگی­هایی که شمرده می­شود که ادعا می­کنند کلیسای مسیحی در تحریف متن تورات نقش داشته و این ویژگی­ها را با ویژگی­های عیسی منطبق کرده است، در حالی که آنچه در طومارهای قمران بوده چیز دیگری را نشان می­دهد که با این خصلت­ها تطابق پیدا نمی­کند.

توجه داشته باشید که ابن میمون از کلام اسلامی بسیار متأثر بوده است. تولدش در آندلس است و بعد به هجرت آفریقا می­کند. مدتی در مراکش می ماند و سرانجام به شام و دمشق می­آید. از آراء فارابی بسیار متأثر است و به آن احترام می­گذارد. فارابی در مقابل اندیشه ی ارسطویی قرار دارد. در آثار ابن میمون نقد ارسطو را مکررا مشاهده می­کنید. از ابن سینا با تکریم یاد می­کند. تقریباً همه ی آثارش را به زبان عبری و عربی نوشته است.

تأثیر آثار ابن میمون در تبیین اندیشه ی یهودی گسترده بوده و هم­چنان ماندگار است. مثلاً وقتی در آن کتاب به مسأله ی هبوط انسان می رسد، درباره ی این که معنی داشتن این اعتقاد چیست، درباره ی عقل فعال که به واسطه ی آن فیض الهی به انسان نازل شده، این که انسان مسبب کار خودش است و اگر بدی وجود دارد به خاطر این است که کار بد انجام داده و اگر خوبی بکند هم همین­ طور، و این که شریعت­ها حاوی اخلاق و سیاست هستند، بحث های جالب توجهی دارد. از جمله نکات جالبی که مطرح می کند این است که هدف شریعت وضع قواعد است نه تعیین استثناها و به منافع عموم توجه دارد نه منافع شخصی.

الگوهای سیاست در آئین یهود

توجه دارید که در آئین یهود دو ویژگی معین وجود دارد که آن را از آئین مسیح متمایز می­کند: یکی این که آئین یهود محدود به نژاد است، یعنی هرکسی نمی تواند اراده کند یهودی شود. باید مادر شما یهودی باشد تا شما یهودی باشید. همچنین از معنای واژه ی یهود فهمیده می­شود که اینها فرزندان و قوم برگزیده خدا هستند.

ویژگی دیگر آئین یهود این است که به واسطه ی همین قومیت گرایی و نژادمحوری، یک آئین جمعی است. یعنی بر خلاف آنچه بعدها در مسیحیت می­بینید، در یهود پدیده ی رهبانیت سراغ نداریم. همه چیز در تعاملات داخل جامعه ی انسانی تعریف می­شود. به همین دلیل شریعت یهود بسیار فربه­تر از آئین مسیح است. دین یهود نسبت به آئین مسیح این- جهانی­تر است. عقیده ی محوری یک مسیحی این است که منِ انسان که به دلیل گناه نخستین به زمین فرود آمده­ام باید سعی کنم بر اساس دستورات کتاب مقدس زندگی کنم تا در هنگام مرگ به شفاعت مسیح نائل شوم تا در دنیای بازپسین بتوانم در بهشت جاویدان زندگی کنم. بنابراین نگاه آئین مسیح، آن-جهانی است. این در شکل­گیری و عدم شکل­گیری نهادهای اجتماعی و سیاسی خیلی نقش دارد، چنانچه در یهود می­بینید مسأله میثاق­ها خیلی نقش دارد. در شکل­گیری آیین یهود، مفهوم قانون و مجموعه ی قوانین، مفاهیمی کلیدی هستند. نگاه به این جهان دارند و برای اداره ی امور قوم یهود در همین دنیا نوشته شده­اند، ولی در آئین مسیح چنین چیزی را نمی­بینید. آئین یهود بیشتر به این فکر معطوف است که یک جامعه ی سیاسی شکل دهد تا آئین مسیح، به خصوص با توجه به اعتقادشان به پیروزی نهایی حق بر باطل که به عنوان مثال در «مزامیر» داوود آمده است. در بررسی الگوهای سیاسی که در آیین یهود وجود دارد، می توانیم به چهار الگو برسیم:

یکی از آنها مبتنی بر وقایع تاریخی عهد عتیق و تورات است. درتورات سه کانون قدرت ملاحظه می­کنیم: روحانیت، پادشاهان و پیامبران (اعم از موسی (ع) و انبیاء پس از او). براین اساس دو شکل سیاسی برای اداره زندگی سیاسی یهود شکل گرفته: یکی فدراتیو قبیله­ای که دوازده بخش و قبیله شدند که هر یک حکومت خود را داشته تا با هم در تخاصم نباشند، و دیگری سلطنت مشروطه که مشروط به قوانین و شریعت بوده است. بنابراین، قدرت نامحدود برای پادشاه متصور نبودند.

دوره ی بعدی مربوط به دوران خاخام­هاست، یعنی بعد از دوره ی انبیاء بنی اسرائیل. در این دوره روحانیت یهود است که مسئولیت را به عهده می­گیرد و سه نکته ی مهم در اندیشه ی آن وجود دارد. یکی پذیرش سلطنت پادشاهان یعنی پادشاهانی که حکومت می­کنند، چه یهودی باشند چه نباشند، سلطنتشان را می­پذیریم. دیگر این که قانون زمین مشروعیت دارد. سوم این که قوانین بشری هم تا زمانی که مغایر قوانین یهود نباشند مشروعیت دارند. تاریخ امپراطوری روم یک نمونه ی روشن چنین تفکری است. در منطقه ی فلسطین کنونی، در عین حال که یهود تنها قومی بودند که خدای آنها در زمره خدایان رومی قرار نمی­گیرند، نوعی سازش و همزیستی بین آنها و نظام حقوق رومی به وجود آمد. یعنی یهودیان را به اختیار خود گذاشتند تا طبق شریعت خود عمل کنند و تنها چیزی که می­خواستند این بود که مالیات­های خود را بپردازند و وفاداری خود را نسبت به امپراطوری روم اعلام کنند. بنابراین خاخام­ها تمام سعی­شان این بود که شریعت یهود را به گونه­ای تفسیر کنند که مانعی برای این همزیستی پیش نیاید. بعدها هم که فردی شورشی به نام عیسی در میان یهود پدید می­آید، یعنی یهودی که همکیشان خود را به بازنگری در آیین یهود دعوت می­کرد، خاخام­ها  او را محاکمه و به مرگ با صلیب محکوم می­کنند و امپراتوری روم دخالتی نمی­کند.

در دوران میانه، یعنی حدود قرن چهارم تا چهارده میلادی، یهودی­ها اجازه داشتند جامعه­های خود را به صورت مجموعه­های به هم پیوسته سیاسی داشته باشند. بنابراین حکومت­های محلی یهودی بودند که وظایفی داشتند، شبیه همان چیزی که در اسلام درباره ی اهل کتاب هست، یعنی در امور داخلی خودشان به آنها خود مختاری داده می­شود. این نظام مدیریت سیاسی وظایفی داشت از جمله اداره ی امور بازرگانی و تجارت، بهداشت، خیریه، تعلیم و تربیت فرزندان، ذبح، رابطه ی مالک و مستأجر و اعطای وام بدون بهره به یهودیان.

در الگوی مدرن، یعنی بعد از این که به تدریج امپراتوری­های بزرگ از بین می­روند، تحولاتی در اروپا به وجود می­آید. ماجرای فتح آندلس، ماجرای جنگ­های صلیبی در فلسطین و شامات، ماجرای جنگ با اقوام خزر در شرق امپراتوری روم و جنگ هایی که از سیسیلی شروع و تا شمال افریقا می­رسد. برخی از امپراتوری­ها به تدریج رنگ می­بازند و به جای آن ها پادشاهی­هایی شکل می­­گیرند که سلطنت­هایی وابسته به سرزمین دارند و سیار نیستند که این مقدمه ی شکل­گیری دولت­های مدرن است.

در این تحولات طبیعی است یهودیان با اجتماعات بسته شان نمی­توانستند به حیات خود ادامه دهند و عرصه برای این که به عنوان شهروند نقش ایفا کنند باز می­شود و سعی می­کنند به فرایندهای تصمیم­گیری راه پیدا کنند که در مناطق مختلف، اشکال مختلف پیدا کرد. مثلاً در اروپا سیری دارد، در امریکا سیری دیگر و در آسیا و افریقا سیری دیگر. ولی به طور کلی، جامعه معاصر یهود شاهد گرایش به لیبرالیسم بوده است، چون لیبرالیسم را مکتبی ­یافتند که برای آنها آزادی­های لازم برای این که در عین حفظ ایمان خود در سیاست حضور پیدا کنند فراهم کرد. گرایش به چپ و سوسیالیسم هم در میان یهود زیاد بوده است. گرایش به خود مختاری که منجر می­شود به صهیونیسم و شکل­گیری کشور اسرائیل و حتی گرایش به آنارشیسم را هم در میان آنها می­بینیم.

واقعیت این است که صرف نظر از آنچه به عنوان جریان صهیونیسم می­شناسیم، ما نسبت به ادیان دیگر اشتراکات­مان با آئین یهود خیلی بیشتر است. متأسفانه انگیزه­های سیاسی باعث شده فضای تبلیغاتی آشفته­ای پیرامون آئین یهود، هم از طرف یهودی­ها و هم از طرف مخالفین آئین یهود به وجود بیاید. جالب اینجاست که درآئین یهود، به خصوص تفسیر ارتدوکس آن، احکام زیادی مثلاً در مورد مساله ی ذبح، ختنه ی پسران، یا کراهت بلند بودن صدای زن نامحرم، این که زنان باید حجاب داشته باشند، این که اگر مردی متوجه شود که صدای همسرش را مردی اجنبی شنیده می­تواند او را طلاق دهد وجود دارد، ولی در فضای تبلیغاتی دنیا می­بینید هیچ کس حرفی در مورد این احکام نمی­زند، در حالی که از ریز و درشت مجموعه ی احکام ما ده­ها روایت درآورده و نقد می­کنند. از طرف دیگر، مسلمانان هم در بسیاری از مواقع نوعی هم­زیستی همراه با بدبینی نسبت به یهود داشته­اند، در عین حال که یهودیان به این عادت کرده بودند.

نکته دیگر مساله ی تصرف فلسطین، به اسارت گرفتن یهودیان توسط بابلی­ها و بعد مساله ی آزادی آنها توسط کوروش است که در آئین یهود و نگاهشان به ایرانی­ها نقش داشته است. تحقیقات درباره ی آن دوره نشان داده آئین یهود تأثیر زیادی  از ادیانی که با آن ها در تماس با آنها بوده، از جمله دین زرتشت، پذیرفته است. مثلا در برخی از این تحقیقات ادعا می­شود اعتقاد به معاد بعد از اسارت آنها و انتقال به بابل در ادبیات یهود وارد شده است. از نگاه ما، آنچه در آئین یهود، مسیحیت، زرتشت و اسلام در مورد رستاخیز هست مشترک است، همچنان که در برخی مسائل دیگر نیز چنین است. با توجه به اعتقاد آنها به توحید، اعتقاد آنها به اهمیت اراده ی انسان و این که انسان نسبت به اعمال خود مسئول و باید پاسخگو باشد و اهمیت روابط اجتماعی، اشتراکات زیادی بین ما مسلمانان و پیروان آئین یهود وجود دارد. البته افتراقاتی هم هست، مثلاً این که انسان آزاد است دین را بپذیرد یا نه، در زرتشت بود ولی در یهود این آزادی نیست. در مجموع که نگاه کنیم، به نظر می­رسد امکان این که نقاط مشترک زیادی میان پیروان ادیان در ایران بیابیم خیلی بیش تر از آن است که تصور می کنیم.